Etik Kurallar

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE SONUÇLARIYLA İLGİLİ ETİK KURALLAR

Bir bilimsel araştırmanın değerini ve güvenirliğini zedeleyen tüm girişimler, bilimsel yanıltma (scientific misconduct) adıyla anılmaktadır. Bilimsel yanıltma, iki biçimde ortaya çıkmaktadır ve bunların her ikisi de eşit derecede tehlikeli ve etik açıdan kabul edilemez durumlardır [1-2]:

• Bilimsel ihmal/disiplinsiz araştırma (scientific negligence/sloppy research)
• Bilimsel saptırma/kasıtlı sahtekarlık (scientific fraud/deliberate dishonesty)

Bilimsel ihmal ve bilimsel saptırma, aşağıda örneklerle açıklanmaktadır.

 

Bilimsel İhmal

Bilimsel ihmal (disiplinsiz araştırma), bilimsel araştırmaların gereklerini tam olarak yerine getirmeden yapılan araştırmalar sonucunda ortaya çıkan bilimsel yanıltmadır. Bilimsel ihmalde, araştırmacı kasıtlı olarak değil, bilgi, beceri ya da deneyim yetersizliğinden dolayı yanlış bilgi sunmakta; dolayısıyla, yalnızca başkalarını bilimsel olarak yanıltmakla kalmamakta, kendi kendini de kandırmış olmaktadır [1].

Deneysel sürecin gereği gibi yürütülmemesi ya da araştırma verilerini analiz etmek için uygun istatistiksel tekniklerin seçilmemesi bilimsel ihmale örnek olarak gösterilebilir. Araştırma verilerinin uygun olmayan bir istatistiksel teknikle analiz edilmesi (örneğin, parametrik olmayan bir teknik kullanılması gerekirken parametrik bir teknik kullanılması), istatistiksel olarak anlamlı, ancak, tümüyle yanlış bulgularla sonuçlanabilir. Benzer şekilde, bir deneysel araştırmada, birinci grupta yapılan deneysel uygulama ile ikinci grupta yapılan deneysel uygulamada, bağımsız değişken dışında başka değişkenlerin de işe karışması (örneğin, bir gruba daha fazla zaman ayrılması ya da farklı bir ortam sunulması), o grup için farklı sonuçlar doğurabilir. Bu sonucun, gruplardan birinde yapılan uygulamanın daha etkili çıktığı şeklinde yorumlanması ise, tümüyle yanlış olabilir.

 

Bilimsel Saptırma

Bilimsel saptırma, yapılan bilimsel araştırmanın süreçlerini ya da sonuçlarını kasıtlı olarak saptırmak; dolayısıyla, araştırmanın yinelenebilirliğini ve araştırma bulgularının güvenirliğini bozmaktır [3]. Deney sürecinde yer almadığı halde, araştırmada deneysel uygulamanın sonuçlarını etkileyebilecek ek uygulamalara yer verilmesi, araştırma süreci ile ilgili bir bilimsel saptırma örneği olarak gösterilebilir. Araştırma sonuçlarıyla ilgili yapılabilecek saptırmalar üç grupta toplanmaktadır [1]:

• Çarpıtma (falsification/fudging): Çarpıtma, araştırmada belli veri noktalarının, örneğin, istatistiksel verilerin doğru sonuç almayı engelleyebilecek biçimde değiştirilmesidir.
• Gizleme (finagling): Gizleme, yapılan araştırma sonucunda elde edilen bulguların bazılarının, özellikle de araştırmacının beklentileri doğrultusunda çıkmayan bulguların, rapor edilmemesidir.
• Uydurma (forgery/fabrication): Uydurma, araştırmada toplanmayan verilerin toplanılmış gibi gösterilmesidir.

Bulgularla ilgili yukarıda sıralanan saptırmaların hiç biri, ne derece önemsiz görünürse görünsün, kabul edilemez. Diğer bir deyişle, bilimsel saptırma, hafif ya da şiddetli de olsa sahtekarlıktır.

 

YAYIN VE SUNUM SÜRECİYLE İLGİLİ ETİK KURALLAR

Başkalarının çalışmalarını (sözlü olarak, yazılı olarak ya da resim, müzik gibi diğer araçlarla ortaya konan görüş, öneri, bilgi, grafik, bilgisayar programı, sanat eseri vb. ürünlerini), kaynaklarını açık olarak belirtmeksizin ya da kasıtlı olarak değiştirerek kullanmaya, bilimsel aşırma (plagiarism) denmektedir [4-5].

Bilimsel aşırma; tam aşırma, bilimsel korsanlık ve kendisinden aşırma biçimlerinde gerçekleşebilmektedir.

1. Tam aşırma (complete plagiarism): Bir başkasına ait çalışmayı, kendi adını koyarak aynen sunmaya ya da yayımlamaya, tam aşırma adı verilmektedir [6].
2. Bilimsel korsanlık (scientific piracy): Başka araştırmacıların verilerini, kaynak göstermeksizin ya da, izin gerektiren durumlarda, izin almaksızın kendi çalışmasında kullanmak biçimindeki bilimsel aşırma ise, bilimsel korsanlık olarak adlandırılmaktadır [2].
3. Kendisinden aşırma (self-plagiarism): Söz konusu kasıtlı etik hatalar kişinin kendi eserlerinden aşırma şeklinde de gerçekleşebilir. Bu durum, kendisinden aşırma olarak adlandırılmaktadır.

Kendisinden aşırma da, yineleme (duplication) ve dilimleme (least publishable unit) olarak ikiye ayrılmaktadır. Yineleme, yayımlanmış bir çalışmanın başka bir yerde de aynen yayımlanması; dilimleme ise, yayımlanmış bir çalışmanın parçalara bölünerek her parçanın ayrı olarak tekrar yayımlanması anlamına gelmektedir. Bu tür sorunlara yol açan ve sık rastlanan girişimlerden biri olan, bir çalışmayı aynı anda birden fazla dergiye değerlendirilmek üzere göndermekten de kaçınılması gerekmektedir. Her türlü bilimsel aşırmadan kaçınmak için yapılması gerekenler, aşağıda açıklanmaktadır [4-5]:

• Başkalarının görüş ve önerilerinden yararlanma; istatistikler, grafikler ya da resimler gibi sözel olmayan bilgilerden yararlanma; başkalarının sözlü/yazılı söylemlerinden yararlanma biçimlerinin her birinde, bilginin kaynağını açık olarak göstermek gerekmektedir.
  • Bu tür yararlanmalarda yazar, yararlandığı kaynakta yer alan bilgileri, kendi sözcükleri ve anlatım biçimi ile dile getirmelidir (rephrasing/paraphrasing). Bu işlemde, yalnızca birkaç sözcüğün yerini değiştirmek ya da aynı anlama gelen başka sözcükler kullanmak yeterli değildir.
  • Başkalarının sözlü/yazılı söylemlerinin aynen kullanıldığı durumlarda ise, aynen alıntı (quotation) yapıldığını belirtip bilginin kaynağını ve alıntı yapılan sayfanın numarasını açık olarak göstermek gerekmektedir. Aynen alıntı yapıldığını göstermek için, birkaç satırı geçmeyen (örneğin, APAya göre 40 sözcüğü geçmeyen [7]) kısa alıntılar, cümle ve/veya paragraf içinde ve tırnak içine alınarak verilmelidir. Uzun alıntılar ise, ayrı bir paragraf halinde ve farklı bir yazım şekliyle (örneğin,tireli, tablı ya da sık arayla) verilmelidir.

• Başka bir kaynaktaki tabloyu ya da şekli bir çalışmada aynen kullanmak için, kullanılan tablonun ya da şeklin hemen altına, kaynağı ve alıntı yapılan sayfanın numarası açık olarak yazılmalıdır.
• Kaynak göstermenin yanı sıra, telif hakkı vb. yasal zorunlulukların gerekli kıldığı durumlarda, telif haklarını elinde tutan kişi ya da kuruluştan izin alınması gerekmektedir.
• Bir toplumda yaygın olarak bilinen genel bilgileri (common knowledge) sözlü ya da yazılı olarak kullanırken kaynak göstermek gerekmemektedir [8,9]. Eğitim, en önemli toplumsal kurumlardan biridir örneğinde olduğu gibi.

 

 

YAZAR ADLARIYLA İLGİLİ ETİK KURALLAR

Yazar adları ve sırası belirlenirken, bir çalışmaya birincil ve ikincil katkıda bulunan kişiler belirlenmeli; birincil katkıda bulunanlar eş-yazar olmalı; ikincil katkıda bulunan kişi ya da kuruluşlara teşekkür edilmelidir [10]

Aşağıda, birincil ve ikincil katkılar açıklanmaktadır.

 

Birincil Katkılar

Birincil katkılar şunlardır:

• Araştırmayı raporlaştırmak
• Araştırmayı tasarlamak; araştırma amacını ve denencelerini oluşturmak
• Deneysel araştırmalarda, deney sürecini yapılandırmak ve/veya yürütmek
• İstatistiksel analizleri tasarlamak ve yürütmek
• Bulguları yorumlamak
• Araştırma raporunun belli bir bölümünü yazmak

Eş-yazarlı çalışmalarda, yazar adlarının sıralanmasında, her bir yazarın araştırmaya ne derece katkıda bulunduğu dikkate alınmalıdır. Eğer her yazarın katkısı aşağı yukarı eşitse, yazar adları alfabetik sıraya göre dizilmeli ve bu durum dipnotta belirtilmelidir. Eğer yazarların katkıları eşit değilse, yazar adları, en çok katkıda bulunandan en az katkıda bulunana doğru sıralanmalıdır. Eş-yazarlı çalışmalarda, tüm yazarlar çalışmanın tümünden sorumludur.

 

İkincil Katkılar

İkincil katkılar şunlardır:

• Araç-gereçleri tasarlamak ya da yapılandırmak
• İstatistiksel analizlerle ilgili danışmanlık yapmak
• Salt veri toplanmasına yönelik çalışmalar yürütmek (deneysel süreçte görev almak, anket uygulamak, verileri bilgisayara girmek vb.).

Bir araştırmaya bir kişi tarafından birkaç alanda yoğun ikincil katkı olması durumunda, o kişi eş-yazar olarak kabul edilmelidir.

Eş-yazarlık gereklerini yerine getirmemesine karşın bir kişinin adının çeşitli nedenlerden dolayı (örneğin, baskı uygulanması, çıkar beklentisi, hatır ilişkisi vb.) eş-yazar olarak yazılması, etik açıdan kabul edilemez bir durumdur.

 

KATILIMCILARLA İLGİLİ ETİK KURALLAR

Katılımcıların ve/veya deneklerin kullanıldığı araştırmalarda, etik olarak kabul edilebilir amaçların ve bu amaçlara ulaşmak için uygun araçların seçilmesi gerekmektedir [11]. Bununla birlikte, söz konusu katılımcılarla ve deneklerle ilgili araştırmaların yürütüldüğü tüm kurum yöneticilerinin, araştırmaların etik kurallara uygun olarak yürütülmesini kolaylaştırma, izleme ve denetleme yükümlülükleri vardır. Aşağıda, insanlarla yürütülen araştırmalarda uyulması gereken etik kurallar yer almaktadır.

 

AKADEMİK TEZ DANIŞMANLARIYLA İLGİLİ ETİK KURALLAR

Akademik tez danışmanı; danışmanlığını üstlendiği tez çalışmasının tüm evrelerinde ve aday ile ilişkilerinde, aşağıda özetlenen bilimsel etik ölçütlerine uymalıdır:

• Aday ile ilişkilerinde dürüstlüğü, yansızlığı, sorumluluğu, ilkeli akademik davranışları temel almalı ve bu davranışlarını adaya yansıtarak ona rehberlik etmelidir.
• Adayın çalışmalarının yürütülmesinde, tamamlanmasında ve içeriğinde kendi sorumluluğunun en az aday kadar olduğunu bilmeli ve buna uygun olarak adayın çalışmasının her evresinde bu sorumluluğu paylaşmalıdır.
• Adayın bilimin evrensel ilke ve dürüstlük anlayışına uygun olarak çalışmasını sağlamalı, bilimsel çalışma etiği açısından denetlemeli, bilim etiğine uymayan davranışlara karşı kesin tavır almalıdır.
• Danışmanlığını üslendiği tez çalışmasını ya da çalışmaya ilişkin verileri öğrencisinin haberi ve izni olmaksızın kendi araştırmalarında kullanmamalı, başkalarının kullanmasına fırsat vermemelidir.
• Değerlendirme, yönetme, yönlendirme vb. süreçlerin hiçbir aşamasını kasıtlı olarak ya da ilgisizlik nedeni ile geciktirmemelidir.

 

 

YARARLANILAN KAYNAKLAR

1. www.chem.vt.edu/ethics/vinny/ethix html
2. Kansu, E., ve Ruacan, Ş. (2000). Bilimsel Yanıltmanın: Türleri, Nedenleri, Önlenmesi, Cezalandırılması. Cumhuriyet Bilim-Teknik, 712, 4-5.
3. www.yildiz.edu.tr/aek
4. www.arts.ubc.ca/doa/plagiarism.html
5. www.2learn.ca/mapset/SafetyNet/plagiarism/handout2.html
6. www.zoology.ubc.ca/bpg/plagiarism.htm
7. American Psychological Association (1994). Publication Manual (4. baskı). Washington DC: American Psychological Association
8. www.indiana.edu/~wts/wts/plagiarism.html
9. sja.ucdavis.edu/avoid.html
10. Institute of Laboratory Animal Resources (1996). Guide for the Care and Use of Laboratory Animals. Washington, DC: National Academy Press.
11. www.nserc.ca/programs/ethics/english/intro03.htm

(Bu kurallar ile ilgili esaslarda Anadolu Üniversitesinin bilim etiği kılavuzu esas alınmıştır. http://www.anadolu.edu.tr/arastirma/bilim_etigi_klavuzu.aspx)